Pannenhoef-Leemerhoef

FAAM architects werkt vanuit de ontwerpstrategie regeneratief ontwerpen. Daardoor worden steeds nieuwe afwegingen gemaakt, anders gedetailleerd en maakt het bureau het gebouw onderdeel van de omgeving. Juli 2021 werd het paviljoen Pannenhoef-Leemerhoef voor Trudo in Eindhoven opgeleverd, een appartementengebouw opgetrokken in CLT. De nieuwste ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid zijn meegenomen in een appartementencomplex dat bijdraagt aan de gezondheid van bewoners en waarbij de afvalstromen tijdens de bouw tot een minimum zijn beperkt.

De locatie, ambities en brede context zijn bepalend voor de keuzes die FAAM architects maakt. De aard van de constructie is ‘slechts’ de uitkomst van de weg die het architectenbureau aflegt richting duurzaam bouwen. “Het verduurzamen van de bouw vergt innovatie en een brede aanpak. Niet het esthetische ontwerp is de centrale vraag, het gaat om de wijze waarop invulling wordt gegeven aan het ontwerp”, legt Emile van Vugt van FAAM Architects uit. “Wat is de impact van een gebouw op bewoners en het ecosysteem? Hoe is CO₂-reductie te realiseren? Materiaalkeuzes moeten bewust gemaakt worden vanuit het oogpunt van gezondheid en circulariteit.” Daarnaast moeten de natuur, omgeving, klimaatbestendigheid en sociale aspecten in zijn ogen meer worden meegenomen in de plannen. “Wij streven naar een ontwerpmethodiek die breder georiënteerd is dan bijvoorbeeld de BREEAM, BENG of GPR. Goede instrumenten, maar ze lopen achter de actualiteit aan, omdat de eerste focus gericht is op de bouwtechniek. Wij vinden echter dat je alleen invulling kunt geven aan de huidige stedelijke opgaven, als je alle thema’s zoals ecologie, biodiversiteit en gezondheid meeneemt in het ontwerp. Zoals in het Paviljoen Pannenhoef-Leemerhoef.”

Circulair in alle facetten

Pannenhoef-Leemerhoef ligt op landgoed Eikenburg in Eindhoven, in de bosrijke omgeving van een voormalig klooster. Hier, op de plek van een oud paviljoen, realiseert woningcorporatie Trudo een nieuw appartementencomplex; 28 woningen opgetrokken uit massiefhout, Cross Laminated Timber (CLT), en met gebruik van restmaterialen. “Transformatie – zoals bij het kloostergebouw – was geen optie omdat in de vloeren asbest verwerkt was”, vertelt architect Jáchym van Erning van FAAM. Dat neemt niet weg dat er nog tal van bruikbare elementen bewaard bleven. “Het staalskelet is gedemonteerd en opnieuw ingezet. Dat is wel bijzonder, want in de nieuwbouw blijven de sporen van het vorige gebruik in de profielen nog zichtbaar. Daarnaast zag de sloper, Van Liempd, mogelijkheden om de oude gipsplaten te gebruiken als onderlaag van de wandafwerking. En de stenen gevel is vermalen en dient nu als onderlaag in de paden op het terrein. Zo hebben we de afvalstromen tot een minimum beperkt.” Daarnaast was het werken met CLT een belangrijke factor om nieuwe afvalstromen te voorkomen.

Op de millimeter nauwkeurig

Werken met CLT is precisiewerk, legt Van Erning uit. “De houtbouwer verzekerde ons: als jullie op de millimeter nauwkeurig tekenen, dan werk ik het op de millimeter nauwkeurig uit. Zo gebeurde het ook; ze zetten het uit met een laser en alle elementen passen exact.” Die exacte maatvoering voorkomt kieren, maar ook de voorbehandeling van de panelen draagt daaraan bij. “De laag aan de binnenzijde is anders gedroogd dan de laag aan de buitenkant van de panelen; ze hebben een ander vochtpercentage. Op de bouw worden de elementen tegen elkaar gezet en trekken de lagen dicht, waardoor ze perfect aansluiten”, vult Van Vugt aan. “Ook voor de akoestiek is dat heel belangrijk.” Maar het bureau ging niet over een nacht ijs. “Geluidsoverdracht is een belangrijk aandachtspunt, zeker in de woningbouw. De eisen zijn strenger dan bijvoorbeeld voor hotels. Bij dit project hebben we daarom ook een akoestisch adviesbureau betrokken. En we zorgen we dat er ruimschoots voldaan wordt aan de hedendaagse eisen. Bijvoorbeeld door de vloeren extra zwevend te maken. Standaard is een isolatielaag van twee centimeter, maar hieraan hebben we een laag van vijf centimeter minerale wol toegevoegd.” Daarnaast is aan de bouwknopen op de constructieve draaglijnen massa toegevoegd, zodat de constructie stijver is. En zijn de gevels zo flexibel mogelijk geconstrueerd. “Hier zijn de delen ontkoppeld met oplegrubbers.”

Indrukwekkend snel

De keuze voor CLT kwam voort uit een ambitieuze vraag van de opdrachtgever. Van Erning: “Maar ook de omgeving en de vorm van het gebouw waren bepalend. Het is een complexe vorm met uitkragende delen en meerdere onderdoorgangen. Terwijl de appartementen flexibele plattegronden kregen. CLT is dan van meerwaarde; er is minder isolatie nodig en minder dragende wanden. Bouwfysisch heeft het bovendien als voordeel dat hout meer ademt en akoestisch ‘zachter’ is, wat het wooncomfort ten goede komt.”

Door te bouwen met CLT werd de bouwtijd verkort. “In drieënhalve week is het casco van de woningen neergezet. Het is indrukwekkend om dat te zien. De CLT-platen overspannen drie appartementen; in een dag leggen ze de vloeren voor acht appartementen. Het is een kwestie van neerleggen, bevestigen en klaar.” De schroeven – die zo lang zijn als een onderarm – worden kruislings geschroefd om werking op termijn tegen te gaan. “De vloeren die zich boven de buitenruimte bevinden, zijn aan de wanden erboven opgehangen. Hier zijn de schroeven diagonaal verwerkt om krachten horizontaal op te vangen.”

Bewuste materialisatie

FAAM architects paste acht jaar geleden voor het eerst CLT toe in de kap van een sporthal. “Toen was het nog relatief onbekend”, zegt Van Erning, die aangeeft dat de ervaring die het architectenbureau heeft opgedaan in eerdere projecten en houtbouw niet ziet als de enige weg om te verduurzamen. Daarnaast geeft Van Vugt aan geen persoonlijke voorkeur te hebben voor houtskeletbouw of massieve houtbouw. “Er is geen heilige houten graal, het gaat erom hoe invulling wordt gegeven aan de vraag. Onlangs hebben we voor een woonensemble in Eindhoven HSB ingezet. Daar werd gevraagd naar een modulaire oplossing. Door een HSB-systeem als basis te gebruiken en het ontwerp vervolgens aan te passen aan het gebied konden we invulling aan de vraag geven.”

Vooroordelen

Waar FAAM – net als andere architectenbureaus – wel mee te maken heeft zijn vooroordelen. “De eisen waaraan gebouwen moeten voldoen zijn hetzelfde, het Bouwbesluit 2012 is leidend. Maar ook in hout kunnen we daar volledig antwoord op geven”, zegt Van Erning. “De vooroordelen zijn echter hardnekkig. Vooral als het gaat om brandveiligheid, terwijl de elementen 60 minuten brandwerend zijn. Daarin moeten we klanten dus goed voorlichten.” Daarnaast vergt het leidingwerk extra aandacht. “Daar moet je goed over nadenken, maar dat geldt ook voor traditionele bouw. Leidingen kan je niet oneindig verslepen. In het paviljoen Pannenhoef-Leemerhoef konden we bovendien gebruikmaken van de extra ballastlaag die aan de vloeren is toegevoegd. Die laag was in eerste instantie toegevoegd om geluid te dempen, maar het bijkomend voordeel was dat er daardoor extra mogelijkheden waren om een deel van de leidingen te verwerken in de flexibele invulling van metal-stud binnenwanden.”

Hout in het zicht

In het interieur is het DNA van het gebouw herkenbaar. “De studio’s en appartementen variëren in grootte van 50 tot 60 m2. Overal is zichtbaar dat het om houtbouw gaat. De houten plafonds worden – net als de muren - niet aan het oog onttrokken. De enige uitzondering is de wand die gepersonaliseerd kan worden. Hierin zijn twee lagen gipsplaat verwerkt, waarvan er dus één laag uit het oude gebouw komt. Door strategische plaatsing van de keuken en badkamer tegen deze wand is er bovendien extra bescherming tegen vocht.”