Watertoren Sint Jansklooster

Natuurmonumenten, Vitens en BOEi wilde de monumentale watertoren in natuurpark De Wieden in Sint Jansklooster behouden en verbouwen tot uitkijktoren. Het gebouw was door de afgelegen ligging minder geschikt voor kantoren of andere bestemmingen. Zes jaar geleden maakte Bart Kellerhuis van ZECC architecten uit Utrecht de eerste schetsen. Sinds dit voorjaar is de uitkijktoren open.

“De Watertoren is nog voor de herbestemming verkocht aan BOEi, een organisatie die zich bezighoudt met herbestemming van industrieel erfgoed. BOEi kreeg de subsidies bij elkaar voor de verbouwing. Eerst is de buitenkant onderhanden genomen. Daarbij hadden wij een adviserende functie. Het metselwerk vertoonde scheuren en het dak is aangepakt. Toen kon er meteen ruimte worden gemaakt voor vier grote ramen in de schuine wanden van het dak”, zegt Kellerhuis. De verbouwing kostte ongeveer 700.000 euro; 500.000 voor de restauratie en 200.000 voor het nieuwe binnenwerk. De blikvanger is de nieuwe brede trap.

De architect heeft niets gesloopt in het rijksmonument. Via een dichte trap komen de bezoekers van de watertoren op de tweede  verdieping op 24 meter hoogte terecht. Daar zien zij de oude trappen tegen de wanden omhoog cirkelen en zelf lopen zij via de nieuwe brede trappen, uitgevoerd in Oriented Strand Board (OSB), dwars door het midden omhoog.

Nieuwe trappen

“De trappen zijn breed en er zijn vijf bordessen gemaakt. Twee daarvan zijn voorzien van vensters, zodat kinderen de ruimte in kunnen kijken. De borstweringen zijn hoog en breed om bezoekers een veilig gevoel te geven. De reis omhoog is mede daardoor geen opgave, maar een feestje”, aldus de architect. De nieuwe trappen zijn voorzien van een stalen geraamte waar het OSB overheen is gelegd. “Het materiaal is onderhoudsvrij en niet te duur. Het is een natuurproduct, geschikt voor kinderen en het geeft een veilig gevoel. Van ver lijkt het gewoon hout en dichtbij zie je de houtsnippers. Het geeft een zachte uitstraling aan de binnenkant van de betonnen toren.”

De nieuwe trap is de enige vluchtweg. Daarom zijn in overleg met de brandweer maatregelen getroffen. De OSB-delen zijn geïmpregneerd en brandvertragend gemaakt. Uit veiligheidsoverwegingen mogen alleen groepen van maximaal vijftien mensen onder begeleiding omhoog, je mag dus niet zomaar binnenlopen. Het gebouw is daarnaast ingedeeld in drie brandcompartimenten: de begane grond, de romp en alles boven de lekvloer.

Lekvloer

De lekvloer ligt op 28 meter hoogte. De nieuwe trap leidt je daar kriskras door de romp van de watertoren naartoe. De lekvloer ligt vlak onder het betonnen waterreservoir. Vanaf de lekvloer loopt een stalen wenteltrap dwars door de bodem van het holle waterreservoir. De oude trap was smal en steil en liep door het smalle stuk tussen waterreservoir en muur. Nu is er een uitgetrokken spiraaltrap van staal geplaatst die dwars door de ruimte en de bodem gaat, mooi rond, zodat het uitzicht volgens de architect nog iets wordt uitgesteld.

“Constructief was dat geen enkel probleem. Door de holle bodem en de bolling is de spanning verdeeld over het hele oppervlak. We hebben een deel eruit gezaagd om de trap er doorheen te maken en je als bezoeker de bak kunt ervaren. We hebben een stalen roostervloer erin gehangen, om het licht door te laten. Zo kun je volop van het uitzicht genieten”, zegt Kellerhuis. En als je het feest van de beklimming hebt beleefd en boven in het 46 meter hoge bouwwerk bent aangekomen, is er het uitzicht over het natuurpark. De bestaande raampjes zijn gebleven en op de schuine kanten van het dak zijn vier nieuwe ramen aangebracht van circa 180 bij 150 cm. “Ze steken ongeveer een halve meter buiten de muur uit, als een soort verrekijkers”, aldus de architect.

Amsterdamse school

Sinds 1856 zijn in Nederland ongeveer 260 watertorens gebouwd, als onderdeel van het drinkwaterleidingsysteem. Nu zijn er nog zo’n 175 drinkwatertorens, waarvan minder dan een kwart in gebruik is. De watertoren in Sint Jansklooster is gebouwd in 1932. Het bouwwerk is van gewapend beton en bekleed met baksteen. De architect is onbekend, maar hij liet zich duidelijk inspireren door de Amsterdamse school met opvallende in- en uitspringende hoeken. “Het was prettig werken in een mooie ruimte. De toren is opgebouwd met glijbekisting, een populaire techniek in de jaren twintig en dertig. Je ziet de sporen daarvan terug in de wanden aan de binnenkant van de toren. Dat is geweldig om te zien”, besluit Kellerhuis.

In april won de toren de Watertorenprijs 2014 van de Nederlandse Watertoren Stichting voor de renovatie. Uit het juryrapport: “Bij de klim naar boven worden alle zintuigen geprikkeld. Men ervaart de duizelingwekkende ruimtelijkheid van de schacht, de duisternis van de lekvloer en het reservoir en de galm van de holle betonnen ruimten. De industriële sfeer van de oorspronkelijke toren wordt geaccentueerd en ervaarbaar gemaakt door de nieuwe ingrepen.”